“ใครเขาชมดอกตีนเป็ดว่าหอมมั่งมีแต่เธอนั่นแหละ!” — กลิ่นหอมฉุนของดอกตีนเป็ดที่ลอยมาตามลมในช่วงฤดูหนาวเคยเป็นประเด็นให้ฉันถกเถียงกับเพื่อน เพราะรู้สึกว่ากลิ่นฉุนเป็นเอกฉันท์ไม่น่ามีใครชอบ แต่พอลองนึกดู ฉันในวัยเด็กที่ชอบเก็บลูกจันสุกมาวางไว้หัวนอน ดมกลิ่นหอมๆ จนผล็อยหลับไปก็เคยโดนตาทำจมูกฟุดฟิด ทำหน้ายู่ยี่ใส่ว่าลูกจันมันออกจะฉุนชวนเวียนหัว
ต้นจันออกผลเป็นลูกอิน-ลูกจัน…
ลูกจันที่ฉันพูดถึงเป็นผลจากต้นจัน ต้นไม้ขนาดกลาง-ใหญ่ จัดเป็นผลไม้พื้นบ้านไทยที่นับวันจะหายากขึ้นทุกทีค่ะ กว่าจะเติบโตให้ผลก็ใช้เวลานับ 10 ปี ความมหัศจรรย์อีกอย่างที่ฉันเพิ่งมารู้เอาตอนโตคือต้นจันออกผล 2 แบบ 2 ชื่อเรียก ลูกเล็กแป้นมีรอยบุ๋มตรงขั้วไม่มีเมล็ดเรียกว่า ‘ลูกจัน’ ส่วนลูกกลมใหญ่มีเมล็ดเรียก ‘ลูกอิน’ บ้างเรียกจันโอ- จันอิน เป็นที่มาของชื่อแฝดสยามชายไทยคู่แรกของโลกที่ชื่อว่าอินกับจันนั่นละค่ะ เหตุที่ต้นจันออกผล 2 แบบ เพราะเป็นต้นไม้ที่ออกดอกทั้งเกสรตัวผู้และตัวเมียในต้นเดียว ดอกที่ได้รับการผสมจะออกผลเป็นลูกจัน ที่ไม่ได้ผสมจะออกมาผลใหญ่เรียกลูกอิน ตอนเด็กก็รู้แต่ว่าลูกจันลูกเล็กกับลูกจันลูกใหญ่
ลูกอินผลใหญ่ ลูกจันผลเล็ก
สมัยยังเด็กฉันกับญาติลูกพี่ลูกน้องชอบเก็บผลจันสุกสีเหลืองนวลที่หล่นอยู่ใต้ต้น เลือกลูกเล็กน่ารัก ไม่หยิบลูกใหญ่อย่างลูกอินเลย คัดแต่ลูกสวยไม่ช้ำ บางลูกเป็นรอยโบ๋เพราะกระรอกแทะ ตาดีได้ ตาร้ายหอบลูกจันกลับบ้านไปพร้อมหนอนน้อยไชออกจากผลก็มี ลูกจันที่เก็บได้ก็เอามาวางไว้หัวนอนส่งกลิ่นหอมฟุ้งไปทั่วห้อง ฉันเคยหยิบลูกจันงอมจัดที่วางไว้หัวนอนมากัดชิมดู เนื้อนิ่ม รสชาติหวานดีไม่มีฝาดเฝื่อน แต่ถึงจะหวานพอต้องกินพร้อมกลิ่นหอมจัดก็ออกจะกินยากสักหน่อย โดยเฉพาะฉันที่ชอบดมกลิ่นหอมแต่ไม่ถนัดกินอาหารหอมจัดสักเท่าไร
กลิ่นเป็นเรื่องของประสบการณ์และสภาพแวดล้อมที่หล่อหลอมเรามา ฉันเลยเลิกทึกทักเอาเองว่าสิ่งนี้มีกลิ่นเหม็นเท่านั้น หรือหอมเท่านั้น เพราะหอมสำหรับเราอาจเหม็นสำหรับคนอื่นเขาก็ได้ ตามประสบการณ์และยีนในการรับกลิ่นของแต่ละคน (อ่านเพิ่มเติมเรื่องการรับกลิ่นแปะลิงก์ทุเรียนเหม็นหอม) เช่นกรณีของตีนเป็ด รวมถึงลูกจันที่ถ้ารู้จักเลือกเอาผลสุกกำลังดีมาทำกิน ก็ได้ทั้งขนมหวานอร่อยๆ หยิบผลดิบมาทำกินก็ได้เมนูแซ่บนัวอย่างชาวอีสาน
ผลจันกินแซ่บเป็นตำ กินหวานเป็นขนม…
ผลจันสุกกินเป็นผลไม้ สุกกำลังดีมีรสชาติหวานติดฝาดนิดๆ เวลาจะกินเลยต้องเอามานวดให้ช้ำ ให้ยางที่มีรสเฝื่อนในเนื้อสลาย เรื่องนวดแล้วลดฝาดนี่ไม่รู้จริงไหมนะคะ ส่วนถ้ากินสุกงอมมากเหมือนที่ฉันเคยกินก็ออกหวานไม่ฝาด แต่แน่นอนว่ากลิ่นหอมฉุนกึกขึ้นมาเลย บางคนเอาผลจันสุกมาทำขนม เช่น ‘บัวลอยลูกจัน’ เอาเนื้อจันสุกมายีผสมแป้งปั้นเป็นบัวลอยต้มในน้ำกะทิได้ทั้งรสหวานและกลิ่นหอมจากลูกจัน ร้าน Little Tree Garden คาเฟ่กึ่งร้านอาหารก็มีเสิร์ฟเป็นขนมหวานประจำฤดูกาลช่วงสั้นๆ แค่ปีละครั้งในหน้าฝน หรือทำ ‘ลูกจันน้ำกะทิ’ ขนมพื้นบ้านของคนจันเสน จังหวัดนครสวรรค์ ที่เอาลูกอิน-ลูกจันสุกมายีเนื้อใส่น้ำกะทิกับน้ำตาลโตนด ราดข้าวเหนียวมูนกิน รสหวานหอมเย็นจากลูกจัน
บัวลอยลูกจัน กับลูกจันน้ำกะทิ เห็นภาพแล้วดูน่ากินมากค่ะ หากมีโอกาสฉันก็จะไปลองชิมดูสักครั้ง เผื่อครั้งหน้ากลับบ้านที่เมืองจันท์จะไปเก็บลูกจันมาทำบัวลอย หรือลูกจันน้ำกะทิอย่างเขาดูบ้าง
ใช่ว่าเมืองจันทบุรีจะมีต้นจันเยอะนะคะ แต่ได้ชื่อว่าเป็นต้นไม้ประจำจังหวัด—ดูย้อนแย้ง หรือเมื่อก่อนมีเยอะ หรือฉันแยกต้นไม้ใหญ่ไม่ออกเองว่าต้นไหนเป็นต้นจัน ที่แน่ๆ หากคุณขับรถเข้าตัวเมืองจันท์ จะเห็นจันยืนต้นตระหง่านอยู่ตรงตีนสะพานข้ามแม่น้ำจันท์ แม่น้ำสายใหญ่ที่ไหลตัดผ่านตัวเมือง ก็มีต้นนี้แหละค่ะที่ฉันจำได้แม่น เพราะแม่ขับผ่านแทบทุกวี่วัน และเป็นอีกต้นที่ฉันในวัยเด็กแวะเวียนมาเก็บลูกจัน
ลูกอินดิบฝานตำกับมะเขือขื่นสีเหลือง
ลูกจันดิบเอาไปต้มกินกับน้ำพริกได้ ทางแถบอีสานก็มีเมนูชวนน้ำลายสออย่างตำลูกจัน หรือตำหมากจัน จันดิบรสฝาด นำมาฝานสับเป็นเส้นแทนมะละกอ เติมรสเปรี้ยวด้วยมะม่วงดิบ เค็มนัวด้วยปลาร้า ใส่มะเขือขื่น มะเขือเปราะ รสเปรี้ยวจากมะม่วงกับเค็มปลาร้าช่วยตัดความฝาดและชูรสให้เด่นขึ้น ตำหมากจันฝาดนิดๆ เค็มเปรี้ยวนัว ส้มตำหาบเร่ในเมืองกรุงก็ยังหากินได้บ้างนะคะ แต่ถ้าไปอีสานช่วงหน้าฝนนี่มีให้กินแน่ๆ
ต้นจันเป็นไม้ใหญ่พื้นเมืองของไทย เราเลยเห็นต้นจันได้ในหลายจังหวัด จัดเป็นไม้หายากเพราะขยายพันธุ์ตามธรรมชาติได้ยาก โตช้า กว่าจะให้ผลก็สิบปีขึ้นไป คนเลยไม่ค่อยปลูกต้นจันเพื่อหวังกินผลจริงจังกันนัก ถึงอย่างนั้นต้นจันที่ขึ้นตามธรรมชาติ แตกกิ่งก้านสาขาให้ร่มเงาและให้ผู้คนระแวกใกล้ได้เก็บกินทั้งสุกทั้งดิบรุ่นแล้วรุ่นเล่าด้วยเป็นไม้อายุยืน ต้นหนึ่งมีอายุกว่า 170 ปีอยู่ที่วัดปิตุลาธิวาชราชรังสฤษฎิ์ จังหวัดฉะเชิงเทรา
ย่างเข้าฤดูฝนครั้งหน้า ลองสังเกตละแวกบ้านดูนะคะ ต้นไม้ใหญ่ใกล้บ้านคุณอาจเป็นต้นจันก็ได้ หยิบผลจันมาวางไว้หัวนอนเป็นอโรม่า หรือลองหยิบมาทำขนมกินดูก็เข้าท่าดี
ใครสายขนมหวาน แต่ติดที่ไม่ชอบทำหรือยังไม่แน่ใจรสชาติว่าเป็นยังไงก็ตามไปลองกินได้ตามร้านที่กล่าวถึงเลยค่ะ ส่วนฉันอยากกินทั้งขนมหวานและตำหมากจันรสแซ่บ 🙂
อ้างอิงและภาพประกอบ
- https://www.m-culture.go.th/chachoengsao/article_attach/article_fileattach_20180903132841.pdf
- https://www.doctor.or.th/article/detail/7612
- ขอบคุณภาพบัวลอยลูกจันจากเพจร้าน Little Tree Garden
- ขอบคุณภาพตำลูกจันจาก https://www.youtube.com/watch?v=Fny6uQ9i3h8
